Psychologia
Dlaczego w okresie dorastania młodzież staje się wrażliwa na punkcie swojego wyglądu i jak sobie z tym radzić?
Przyczyny szczególnej wagi wyglądu u młodzieży
Niemowlę postrzega swoje ciało bezkrytycznie, z ciekawością, podobnie, jak bada i odbiera świat. Przez pierwsze lata życia najsilniej wpływają na dziecko emocje i zachowania rodziców. Jeszcze w młodszym wieku szkolnym liczy się ono z opiniami rodziców i nauczycieli na temat własnej osoby. Jednak w okresie nastu lat szczególnego znaczenia nabierają opinie grupy rówieśniczej. Zmiany zachodzące w organizmie nastolatka sprawiają, że koncentruje on szczególną uwagę na własnym wyglądzie, wzrasta też jego wrażliwość wobec reakcji innych na wygląd.
Proces oceniania siebie zachodzi wtedy zwłaszcza w odniesieniu do wartości cenionych przez rówieśników. Obserwuje się zjawisko konformizmu, polegające na podporządkowywaniu się wartościom, poglądom, zasadom i normom postępowania obowiązującym w grupie rówieśniczej. Opinie kolegów i koleżanek stają się szczególnie ważne, podczas gdy zdanie i opinie przedstawicieli świata dorosłych, w tym rodziców, tracą na znaczeniu.
Jest to zjawisko naturalne, konsekwencją którego będzie w kolejnym etapie uniezależnienie się od rodziców, znalezienie w grupie rówieśniczej partnera i założenie własnej rodziny.
Jeśli więzi z rodzicami zostały wcześniej zbudowane na silnych fundamentach, opartych na wzajemnym zaufaniu, akceptacji i szacunku, to relacja „rodzic – dziecko” ulegnie przemodelowaniu, jednak wciąż pozostanie ważna (dobre relacje z rodzicami są podstawą rozwoju fizycznego, emocjonalnego i społecznego człowieka). W okresie adolescencji (wiek około 11 – 19 lat) więzi z rodzicami powinny ulegać zmianie i uwzględniać rosnącą potrzebę autonomii 1.
Okres ten związany jest z kształtowaniem się tożsamości, obrazu siebie i własnego ciała. Młody człowiek definiuje swoją tożsamość stosując autorefleksję oraz kierując się informacjami uzyskiwanymi z otoczenia. A że wygląd jest szczególnie ważny w tym okresie, mogą pojawić się: strach przed autoprezentacją, lęk przed oceną, lęk społeczny, a w jego następstwie nawet fobia społeczna. W populacji dorastających dziewcząt notuje się wyższy poziom lęku społecznego, co może m.in. wynikać z faktu, że przywiązują one większą wagę do jakości relacji interpersonalnych 2.
Aby móc zrozumieć istotę problemu, warto nakreślić podstawowe przyczyny niepewności nastolatka wobec swego ciała, jego szczególnych starań o wygląd oraz zaburzeń, jakie na tle wyglądu mogą się występować:
1. nastolatek odczuwa niepewność w związku z tworzeniem się zmian w swoim ciele spowodowanych okresem dojrzewania; mogą też pojawiać się dysproporcje w szybkości kształtowania się poszczególnych części ciała, co jeszcze wzmacnia niezadowolenie ze swego ciała
2. młody człowiek, zwłaszcza dziewczęta, koncentruje szczególną uwagę na swoim wyglądzie i od niego uzależnia swój sukces społeczny w grupie rówieśniczej, gdyż osoby ładne są bardziej pożądane (zjawisko społeczne)
3. nastolatek chce się podobać przyszłemu partnerowi i mieć u niego większe szanse, aby stworzyć z nim związek, a w przyszłości rodzinę (teoria inwestycji rodzicielskich, psychologia ewolucyjna)
4. młody człowiek wykazuje szczególną podatność na wpływ rówieśników (konformizm), gdyż to właśnie w grupie rówieśniczej prawdopodobnie znajdzie dla siebie partnera i stworzy z nim rodzinę (zjawisko to również tłumaczy psychologia genetyczna) 3.
1. W. Branicki, E. Augustyniak, Komunikacja zapośredniczona przez technologię a rozwój relacji interpersonalnych w czasie kryzysu adolescencyjnego, Kultura i Edukacja 2011, nr 2 (81), s. 39
2. W. Branicki, E. Augustyniak, Komunikacja zapośredniczona przez technologię a rozwój relacji interpersonalnych w czasie kryzysu adolescencyjnego, Kultura i Edukacja 2011, nr 2 (81), s. 40 – 47
3. J. Strelau, Psychologia: Podręcznik akademicki. Tom 1. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2000, s. 180 – 202
Przeglądanie się w oczach innych
W okresie dojrzewania wraz ze wzrostem samoświadomości wzrasta znaczenie Ja odzwierciedlonego. Ja odzwierciedlone jest to obraz siebie tworzony przez jednostkę na podstawie poglądów i wyobrażeń, jakie inni mają wobec niej. Zatem dla młodego człowieka opinie, a nawet same reakcje rówieśników kierowane pod jego adresem stają się ważnym źródłem informacji o nim samym. Szczególnie wrażliwe, a nawet wyczulone na komunikaty pozawerbalne z otoczenia na temat ich ciała są dziewczęta. Mogą one doświadczać większych niż chłopcy rozbieżności między Ja realnym i Ja idealnym. Będą także odczuwały większą presję związaną z redukcją masy ciała i posiadaniem szczupłej sylwetki promowanej we współczesnej kulturze. To właśnie sposób postrzegania swego ciała z perspektywy monitorowanego obiektu wiąże się z wyższym poziomem niezadowolenia z wyglądu, stosowaniem restrykcyjnych diet mających na celu jego zmianę oraz internalizacji (przyjmowania za własne) współczesnych stereotypów urody 4.
Według badań osoby z nadwagą i otyłością częściej są odrzucane przez rówieśników, choć rzadko rówieśnicy proponują im zdrową dietę i więcej ruchu. O dietach restrykcyjnych zagrażających zdrowiu rozmawiają ze sobą częściej dziewczynki szczupłe. Oznacza to, że porady młodych ludzi w kształtowaniu wizerunku ciała kierowane do siebie nawzajem są niedopasowane do potrzeb odbiorców. Istnieje więc potrzeba edukowania młodzieży w temacie zmiany wizerunku ciała 5.
4. A. Wieteska, Spostrzeganie wsparcia społecznego i krytyki wyglądu rówieśników przez młodzież o zróżnicowanym wskaźniku BMI, Społeczeństwo i edukacja, 20 (1)/2016, s. 131 – 132
5. A. Wieteska, Spostrzeganie wsparcia społecznego i krytyki wyglądu rówieśników przez młodzież o zróżnicowanym wskaźniku BMI, Społeczeństwo i edukacja, 20 (1)/2016, s. 132 – 133
Ocena własnego wyglądu u nastolatków w kontekście zjawisk społecznych
Grupa rówieśnicza potrafi reagować odrzuceniem wobec jednostek, które nie odpowiadają wyznawanym przez nią wartościom (stygmatyzacja społeczna, etykietowanie, wyśmiewanie, plotkowanie, dyskryminacja). Wygląd, status społeczny, sposób poruszania się i zachowanie innych nastolatków mogą być przedmiotem miażdżącej krytyki. Niemniej same wzorce dotyczące wyglądu młodzież czerpie z konkretnych źródeł, a podstawowym są mass media.
Wielości wzorców odnośnie życia społecznego, tego, jak drugi człowiek „powinien” się zachowywać i jak wyglądać dostarczają: telewizja, gry komputerowe, reklamy na bilbordach, Internet. Ważna jest również treść przekazu – treści dotyczące mężczyzn będą mocniej działały na osobowość mężczyzny/chłopca, a treści dotyczące kobiet – na kobiety/dziewczynki.
Media w wielu przypadkach kształcą wizerunek osób szczupłych jako szybkich, bystrych i zaradnych, a otyłych jako leniwych, pozbawionych motywacji i samodyscypliny, niedbających o siebie, niezorganizowanych i życiowo niezaradnych 6. Jeśli więc młody człowiek ma nadwagę, to oglądając takich bohaterów kreskówek czy komputerowych gier otrzymuje komunikat o własnym poczuciu nieadekwatności, byciu gorszym od innych, a nawet niepożądanym w grupie. To z kolei prowadzi do zaniżenia samooceny, unikania kontaktu z grupą rówieśniczą oraz w niektórych przypadkach do dalszego przejadania się, stosowania restrykcyjnych diet czy wręcz do zaburzeń odżywiania.
Społeczne pojęcie kobiecości opiera się na trzech kategoriach: piękno, zmysłowość i młodość. A media dokładają się do presji i przekonania młodych dziewcząt, że ich ciało powinno być zgrabne, gładkie, posiadać równomierne modelowe kształty, a nawet być szczupłe, tak jak z okresu przed dojrzewaniem. Dziewczęta na co dzień zderzają się w mediach z obrazami nadmiernie szczupłych i wysokich modelek, zgrabnych celebrytek oraz smukłych, o gładkiej cerze kobiet reklamujących różne produkty. Poza odrzucaniem naturalnych niedoskonałości ludzkiego ciała w ten sposób uczą się jeszcze czegoś innego: że ciało jest obrazem do oglądania przez innych, którzy mają prawo na jego podstawie wnioskować na temat cech osobowości czy statusu społecznego jego właściciela. W rezultacie tożsamość młodego człowieka zaczyna sprowadzać się zwłaszcza do jego ciała, z pominięciem innych, niewidocznych na pierwszy rzut oka wartości 7.
Z powodu biologicznie uwarunkowanych w okresie dojrzewania zmian w wyglądzie, od społecznie promowanego ideału piękna kobiecego ciała (sylwetki szczupłej, smukłej, dziewczęcej) dziewczęta zaczynają się oddalać, a chłopcy, przeciwnie, do uznanego społecznie ideału ciała mężczyzny zbliżają się – mają coraz bardziej umięśnioną sylwetkę, szersze barki 8. Dlatego tak trudne jest poradzenie sobie z kulturowo i społecznie preferowanymi wzorcami piękna zwłaszcza w przypadku dziewcząt.
Na nadmiernie krytyczną postawę wobec własnego wyglądu młodych ludzi wpływają zatem następujące czynniki społeczne:
– potrzeba zyskiwania w oczach rówieśników
– wpływ rówieśników – ich ocena, określanie oraz wartościowanie kolegów i koleżanek na postawie ciała
– ideał piękna uznany kulturowo i społecznie
– wzorce wyglądu promowane przez media
– wpływ rodziców i rodziny na samoocenę związaną z wyglądem u swego dziecka.
6. Dyskryminacja osób otyłych to już zjawisko społeczne,
7. J. Surzykiewicz, Współczesne dziewczyny nie mają problemów? Obraz współczesnych nastolatek i jego znaczenie w pracy edukacyjno-wychowawczej z dziewczętami, Ośrodek Rozwoju Edukacji, 2012, s. 20,
8. J. Surzykiewicz, Współczesne dziewczyny nie mają problemów? Obraz współczesnych nastolatek i jego znaczenie w pracy edukacyjno-wychowawczej z dziewczętami, Ośrodek Rozwoju Edukacji, 2012, s. 15 – 16,
Objawy i zachowania związane z zaburzeniem obrazu ciała
Niepokoje młodych ludzi związanych z wyglądem mogą dotyczyć twarzy, skóry, budowy ciała. Chłopcy chcieliby być wyżsi i bardziej umięśnieni, dziewczyny – szczupłe i zgrabne.
Kiedy młody człowiek zaczyna postrzegać swoje ciało w sposób silnie odbiegający od jego obrazu postrzeganego przez innych oraz miewa w związku z tym częste negatywne myśli i emocje, mamy do czynienia z zaburzeniem obrazu ciała.
Oto przykładowe zachowania kompulsywne wynikające z nadmiernego przywiązania uwagi do swego wyglądu i niepokojenia się nim:
– stosowanie restrykcyjnych diet i forsownych ćwiczeń
– przesadne zachowania związane z dbaniem o siebie – długie wykonywanie makijażu, szukanie ubioru, który zakryje domniemane lub rzeczywiste mankamenty urody
– częste sprawdzanie swojego wyglądu w lustrach i odbijających powierzchniach
– unikanie własnego odbicia lub robienia zdjęć
– próby maskowania wyobrażonego defektu
– ogólne zainteresowanie chirurgią plastyczną i zabiegami dermatologicznymi, jak też dążenie do takich zabiegów
– unikanie wychodzenia z domu i spotykania się z rówieśnikami 9.
U źródeł tych zaburzeń leżą następujące czynniki:
1. biologiczne (przynajmniej 20% osób z zaburzeniem obrazu ciała ma przynajmniej jednego krewnego pierwszego stopnia, który również cierpi na to zaburzenie)
2. psychologiczne – cechy osobowości, takie jak perfekcjonizm, introwersja, narcyzm, cechy osobowości schizoidalnej i unikającej
3. środowiskowe, społeczne – np. bycie odrzuconym ze strony rówieśników, postawy rodziców, takie jak zwracanie przez nich nadmiernej uwagi na estetykę i wygląd
4. wydarzenia życiowe – np. uraz fizyczny, na tle seksualnym, odrzucenie, stres społeczny, w tym szkolny w okresie dorastania
5. wpływ mediów – promujący wzorce doskonałej sylwetki i wyglądu.
Rola rodziców i całego społeczeństwa w procesie akceptacji ciała młodzieży
Kluczowym warunkiem pomocy młodej osobie w poradzeniu sobie z presją związaną z wyglądem oraz zaburzonym obrazem ciała jest tworzenie przez rodziców relacji z nią opartej na autentyczności, szczerości, zaufaniu i akceptacji.
Dorastający mają już świadomość tego, że nie ma ludzi doskonałych i każdy popełnia błędy, więc stają się szczególnie wyczuleni na hipokryzję, czyli niespełnianie deklarowanych zasad i wartości. Relacja pomiędzy nastolatkiem a rodzicem jest trudniejsza niż we wcześniejszym okresie, jakkolwiek tym większej wymaga nad nią pracy 10.
Ani rodzice, ani nauczyciel czy pedagog nie powinni krytykować rozwiązań wybranych przez młodego człowieka w kwestii dbania o wygląd zewnętrzny, w zamian jednak dorośli mogą proponować alternatywne sposoby działania oraz pobudzać do dyskusji. Z jednej strony warto uważnie słuchać punktów widzenia dziewcząt i chłopców, z drugiej przekazywać podstawową wiedzę o ich rozwoju psychofizycznym w okresie dojrzewania 11.
Można dyskutować, zwłaszcza z dziewczętami, o takich zjawiskach, jak: stereotypy („dziewczynka powinna wykonywać prace domowe i być grzeczna”, „chłopcy grają w piłkę lub majsterkują”), dyskryminacja ze względu na wygląd czy płeć, interesy, jakimi kierują się media promując szczupłą, doskonała sylwetkę. A wreszcie rozmawiać o ludzkiej godności, szerokim ujmowaniu piękna, równości płci czy wewnętrznej niezależności od wpływów i presji społecznych.
Społeczne metody oddziaływania
Podczas rozmów z młodym człowiekiem może się okazać przydatna znajomość społecznych reguł. Oto przykłady niektórych z nich:
1. Reguła zaangażowania i konsekwencji – polega na postępowaniu w zgodzie z tym, co zostało postanowione i obiecane. Osoba, która się do niej stosuje, odbierana jest jako uczciwa i spójna.
2. Efekt częstej ekspozycji – im więcej mamy z kimś kontaktów, tym silniejsza wywiązuje się sympatia i tworzy więź. Działa to także w drugą stronę: kiedy nastolatek więcej czasu przeznacza na surfowanie po Internecie czy komunikację zapośredniczoną przez technologię, tym rzadziej rozmawia z rodziną, a wobec tego tym większemu osłabieniu ulegają więzi rodzinne 12.
3. Zasada podobieństwa w zachowaniu – bardziej lgniemy do osób, które wykonują podobne gesty lub używają tych samych słów, żargonu, co my. Nastolatki nieraz mówią do siebie podobnym językiem, ubierają się w podobny sposób. W przypadku dorosłego takie upodabnianie się do własnego dziecka byłoby sztuczne i mogłoby uchodzić za przejaw słabości czy chęci przypodobania się, jednak wykonywanie podobnych niektórych gestów, założenie nogi na nogę w podobny sposób, choć w kierunku przeciwnym (symetrycznie), bądź też mówienie w podobnym tempie może pogłębić więź 13.
4. Moc dotyku – osobę, która nas lekko dotknie na ogół postrzega się jako sympatyczną. Delikatny dotyk może utorować drogę do dłuższej ważnej rozmowy.
5. Dialog – oczywistym się wydaje, choć jest to też zasadą zbadaną pod kątem społecznych zjawisk, że podczas kontaktu opartego na dialogu nasz rozmówca będzie dużo bardziej skłonny przychylić się do naszego zdania, niż w przypadku, kiedy stosujemy monolog.
6. Pytanie o samopoczucie – dialog dobrze jest rozpocząć pytaniem o samopoczucie.
Techniki te nie zastąpią autentycznej więzi, zrozumienia i budowy wzajemnego zaufania, jednak mogą utorować drogę ku rozmowie, zmniejszyć opór młodego człowieka wobec samej komunikacji i jego ewentualne negatywne nastawienie do punktów widzenia rodzica.
Prawdziwą więź buduje się w oparciu o autentyczność, szczerość, wzajemne zaufanie, akceptację i szacunek.
12. D. Lieberman, Postaw na swoim! Niech inni robią, co zechcesz, Klub dla Ciebie, Warszawa 2000
13. D. Lieberman, Postaw na swoim! Niech inni robią, co zechcesz, Klub dla Ciebie, Warszawa 2000
Literatura:
1. Domachowski W., Przewodnik po psychologii społecznej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1998
2. Psychologia.net.pl Portal Psychologiczny, Słownik: Psychologia społeczna,
3. Sabat M., Zięba A. [red.], Securo, Tragedia na stadionie Hillsborough 15 kwietnia 1989r. a obecne standardy organizacji i bezpieczeństwa imprez masowych, Czasopismo Sudenckie Koła Naukowego Bezpieczeństwa Wewnętrznego, 4/2017
4. Le Bon G., Psychologia tłumu, Wydawnictwo Antyk, Kęty 2004
5. Kornaś M., Psychologia społeczna, czyli jak wpływają na nas inni, Edukuj.pl,
6. Wasik M., Obraz samego siebie kształtowany poprzez środki masowego przekazu oraz rodzinę jako czynniki predysponujące do występowania zaburzeń odżywiania, Rynek – Społeczeństwo – Kultura, Nr 2(28)/2018
7. Wieteska A., Rola rówieśników w kształtowaniu wizerunku ciała adolescentów, Katowice 2014
8. Brzeziński J., Domachowski W., Kowalik S., Poznaniak W., [w:] Sęk H. (red), Społeczna psychologia kliniczna, Wydawnictwo Naukowe PWN SA, Warszawa 2014
9. Crisp R., Turner R., Psychologia społeczna, Wydawnictwo Naukowe PWN SA, Warszawa 2009.
10. Aronson E., Człowiek – istota społeczna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005
11. Dyskryminacja osób otyłych to już zjawisko społeczne,
12. Branicki W., Augustyniak E., Komunikacja zapośredniczona przez technologię a rozwój relacji interpersonalnych w czasie kryzysu adolescencyjnego, Kultura i Edukacja 2011, nr 2 (81)
13. Surzykiewicz J., Współczesne dziewczyny nie mają problemów? Obraz współczesnych nastolatek i jego znaczenie w pracy edukacyjno-wychowawczej z dziewczętami, Ośrodek Rozwoju Edukacji, 2012
14. Lieberman D, Postaw na swoim! Niech inni robią, co zechcesz, Klub dla Ciebie, Warszawa 2000
15. Strelau J, Psychologia: Podręcznik akademicki. Tom 1. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2000
16. J. Ross, S. Gowers, Zaburzenie obrazu ciała, Psychiatria po dyplomie Tom 8, Nr 4, 2011
